Thứ văn học tốt khơi dậy cho chúng ta thái độ phê phán và không thỏa hiệp với cuộc sống.

“Thứ văn học tốt, trong khi tạm khuây nỗi bất an của ta thì thực ra lại làm tăng nó lên vì khơi dậy trong ta thái độ phê phán và không thỏa hiệp với cuộc sống. Thậm chí có thể nói văn học dường như làm cho con người trở nên bất hạnh hơn. Sống bất hòa, gây hấn với tồn tại, là tìm kiếm những điều không có, là tự kết án mình, lao vào những trận đánh vô ích giống như đại tá Aureliano Buendia trong Trăm năm cô đơn chiến đấu mà biết chắc mà sẽ mất hết”. ( Mario Vargas Llosa- “ Tại sao văn học?”)

Theo tôi, đây là một quan điểm khá hay về vai trò của văn học trong đời sống tinh thần của con người. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận cách phản ánh này cũng khá phiến diện và mang tính tiêu cực, bởi văn học có làm ta bình yên, hạnh phúc hơn không hay làm ta bất hạnh hơn vì khơi dậy thái độ phê phán, không thỏa hiệp với cuộc sống còn tùy thuộc vào cách tiếp nhận, suy ngẫm của từng người. Có thể đối với những người có suy nghĩ đơn giản, đời sống tinh thần lạc quan có lẽ sẽ cảm nhận được hạnh phúc từ văn chương, bởi với tinh thần ấy họ sẽ giúp họ cảm nhận được cái đẹp nhiều hơn là cái bi, và cũng ngược lại, với những con người nhạy cảm, cá tính mạnh mẽ hơn, giàu những suy ngẫm thì họ sẽ không thôi trăn trở, họ nhìn thấy ở trong văn chương những đối kháng, mâu thuẫn với hiện thực đời sống của mình, từ đó họ nhận thấy con người bất hạnh hơn trong cuộc đời vốn tưởng chừng như ngày càng tươi đẹp này.

Cảm nhận riêng của cá nhân tôi thì thấy văn chương vừa mang đến cho con người niềm hạnh phúc, khơi dậy định nghĩa về cái đẹp, những xúc cảm, rung động thầm kín, tuy nhiên nếu suy nghĩ sâu hơn, tiếp nhận văn chương trong tư thế cảm nhận có đánh giá, phân tích thì đồng thời nó cũng mang đến những trăn, hoang mang, sự vô định về cuộc sống, về sự vô minh của con người trong cuộc đời.

Tác phẩm “ I AM ĐÀN BÀ” của nhà văn Y Ban là tác phẩm truyện ngắn mang lại sự cảm nhận mang tính chất “ hai chiều”, nó vừa khơi dậy xúc động về bức tranh tình người, về nghị lực vượt lên hoàn cảnh, nhưng đồng thời cũng làm tăng lên sự bất an, sự hoài nghi về con người, trăn trở về cuộc sống, số phận của nhân vật nói riêng, của con người nói chung sau những  biến cố.

Đã có rất nhiều ý kiến trái chiều xung quanh truyện ngắn này, đã từng bị đánh giá là “ dâm thư”, mang nhiều yếu tố “sex”. Tuy nhiên,theo tôi từ những chất liệu ngôn ngữ khá xuồng xã, “phồn thực”  đã xây dựng thành công bức tranh rất nhân văn, nội dung  rất “ con người” trong đó.

Nhân vật người đàn bà trong truyện ngắn hiện lên với những phẩm chất rất đáng quý- Đó là tình thương sâu sắc đối với con người. Dù khó khăn, đói nghèo bủa vây, với đàn con nheo nhóc đang tuổi ăn, tuổi lớn nhưng chính tình thương xuất phát từ tình mẫu tử thiêng liêng, chị ta sẵn sang cưu mang đứa trẻ bị bỏ rơi trên rừng, quan tâm, chăm sóc nó như thể con ruột, không màng đến gia đình đói nghèo của mình sẽ thêm một “miệng ăn” mới, gánh nặng của trách nhiệm càng đè nặng trên vai. Điều khiến ta xúc động nhất ở đây chính là thái độ xót xa, hành động ân cần, ấm áp của chị ta dành cho đứa bé xa lạ, ôm chặt vào lòng, sưởi ấm nó bằng dòng sữa ngọt lành của mình.

Tác phẩm cũng phần nào phản ánh được hiện thực mang tính thời sự hiện nay, đó là tình trạng quan hệ tình dục trước hôn nhân, sự vô cảm, suy đồi trong nhân tính của con người khi đang tâm bỏ đi chính đứa con của mình. Khi chúng ta đang hoang mang với sự vô cảm của con người, hình ảnh người đàn bà hiện lên càng đẹp hơn bao giờ hết, tiếp thêm cho ta niềm tin về tình người, tình mẫu tử, nhắc nhở ta cái “ tốt”, cái “ thiện” vẫn luôn hiện hữu trong cuộc đời này, nó đánh động vào phần “ thiện lương” trong mỗi người.

Vì chồng, vì con, người đàn bà ấy một mình sang nơi “ đất khách quê người” với hi vọng các con được ăn no, cuộc sống bớt đói khổ. Sự nghị lực, tinh thần vươn lên đói nghèo của chị cũng rất đáng cảm phục.

Ở đây, một lần nữa người đàn bà thể hiện tình thương bất tận của mình đối với con người. Chị ta chăm sóc ông chủ bị liệt giường với một thái độ rất tận tâm, nhiệt tình, không chỉ chăm sóc về mặt vật chất, chị ta còn thường xuyên trò chuyện, tâm tình. Nhờ sự tận tâm ấy mà người chủ có những chuyển biến khá tốt, có lại được những nhận thức và dần có lại những phản ứng như người bình thường. Ta thấy được tình thương của người đàn bà tác động mạnh mẽ, đã “cứu sống” một con người tưởng chừng như đã vô vọng vì bệnh tật, và dường như lòng thương yêu con người ấy đã trở thành một loại bản năng của người đàn bà ấy.

Khi biến cố xảy ra, người đàn bà lại thể hiện sức sống vươn lên mạnh mẽ của mình, chị ta không đầu hàng số phận, không buông xuôi mà luôn cố gắng tự cứu lấy mình, câu nói cuối truyện ngắn “ I AM ĐÀN BÀ” thể hiện được khát vọng muốn sống, được sống, được hạnh phúc của con người.

Truyện ngắn thấm đượm tính nhân văn, làm cho ta thêm tin vào con người, bài học về những khát vọng sống mạnh mẽ: Đừng bao giờ từ bỏ nếu ta chưa cố gắng hết sức mình.

Tuy nhiên, qua câu chuyện và cuộc đời của người đàn bà ta lại có thêm những trăn trở, những vấn đề cần suy ngẫm. Đó là sự chi phối của bản năng tự nhiên trong con người, hay nói cách khác là phần “ con” bên trong phần người. Phần bản năng ấy có đáng lên án hay không?

Truyện ngắn nhắc nhở, cảnh báo ta về sự tồn tại của một loại nhu cầu, đó là nhu cầu bản năng.Những nhu cầu thuộc về bản năng của con người: nhu cầu ăn uống, sinh tồn và nhu cầu tình dục vốn là tất yếu, chính đáng, không hề xấu, vì nó xuất phát từ những mong muốn rất chân thực của con người. Nhưng khi nó vượt qua sự chi phối, kiểm soát của lí trí thì tất yếu gây ra những rắc rối, những phiền hà, rắc rối không mong muốn.

Trong cuộc sống trở nên văn minh hơn thì ta cần có sự điều tiết cho phù hợp với từng điều kiện, hoàn cảnh. Hòa hợp giữa những nhu cầu, mong muốn mang tính chất bản năng với khả năng thực hiện vào thực tiễn sẽ đem đến cho con người sự thỏa mãn, hạnh phúc hơn trong cuộc sống

Ở đây, nhu cầu về tình dục, những khát khao ái ân thể xác đã khiến người đàn bà gây ra hành động mù quáng_ tư thông với ông chủ của mình. Chính hành động nông nổi, thiếu  sự kiểm soát này đã đẩy người đàn bà vào những rắc rối lớn với bao đau khổ, ê chề. Có thể nói, đó là một tình cảnh đầy bi kịch.

 Trong những định kiến có phần khắt khe của xã hội về tiết hạnh, phẩm giá của người phụ nữ, đặc biệt là ở xã hội phương Đông, hành động của người đàn bà sẽ bị lên án gay gắt, đánh giá là lăng loàn, là không thể chấp nhận được vì nó đi ngược lại với những chuẩn mực đạo đức, với thuần phong mĩ tục về sự tiết hạnh của người phụ nữ. Có thể thấy, những định kiến xã hội vẫn đang rất khắt khe, có phần bất công đối với những nhu cầu thuộc về bản năng của con người ( nhất là nhu cầu về tình dục), càng đặc biệt hơn khi nó xuất phát từ những người đàn bà. Điều này thể hiện rõ nét trong chính cách đối xử có phần gay gắt, vô tình của bà chủ nhà với chị ta, không nghe những lời phân trần, giải thích mà  buộc tội, kiên quyết bắt giam vào tù, mong muốn sự trừng phạt của pháp luật .

Tuy nhiên, bản năng về tình dục là phần bản năng rất chính đáng của con người, khi người đàn bà có những khát khao về tình dục và hành động để thực hiện nó là khi chị ta sống rất thật với cảm xúc, nhu cầu mình. Có thể nói, xuyên suốt truyện ngắn này, đây là lần đầu tiên chị ta sống vì mình,  hành động để phục vụ cho nhu cầu của chính mình. Hơn nữa, nhu cầu này theo tôi cũng rất “ trong sáng”, “hồn nhiên” không phải vì vật chất, tiền tài càng không phải yêu đương vụng trộm, lén lút mà chỉ là thỏa mãn cho nhu cầu bản năng.

Truyện ngắn cũng làm tăng thêm nỗi bất an trong chính những độc giả, đó là sự giải phóng bản năng trong con người. Liệu chúng ta có hoàn toàn kiểm soát được nó trong mọi hoàn cảnh, điều tiết phù hợp với những chuẩn mực, khuôn khổ  hay không? Chúng ta nên sống thật là mình hay nên ẩn lúp, che giấu những nhu cầu ấy dưới lớp mặt nạ đạo đức.

Sống thật với chính mình, nói thì dễ nhưng không phải ai cũng làm được, có đủ bản lĩnh để làm. Đi ngược lại với số đông, với những chuẩn mực, khuôn mẫu, ta sẽ trở thành đối tượng  của sự chế giếu, coi thường, thậm chí là sự xa lánh, hắt hủi. Kìm hãm, đè nén những nhu cầu cá nhân của mình, luôn sống vì người khác khiến con người trở nên đáng thương vô cùng.

 Người đàn bà trong truyện suốt đời sống vì người khác, chưa một lần nghĩ cho mình: cưu mang đứa bé bị bỏ rơi mặc những gánh nặng trách nhiệm trên vai mình; đi làm ăn xa nơi đất khách vì chồng vì con; chăm lo tận tình, chu đáo cho người chủ nhà ốm đau, bệnh tật vì trách nhiệm công việc, vì lòng thương người mà không quản những cực nhọc, vất vả. Ngay cái động lực khi chị ta bị giam trong tù chờ tòa xét xử cũng là nghĩ đến trách nhiệm với chồng, với con. “I AM đàn bà” vừa là tiếng nói cho những nhu cầu, khát vọng chính đáng, đồng thời cũng là tiếng nói trách nhiệm, nghĩa vụ của người đàn bà với gia đình mình.

Trong xã hội có một bộ phận không nhỏ những con người sống quá đề cao những nguyên tắc, tự thu hẹp mình vào những khuôn khổ, những chuẩn mực đạo đức vốn có mà khắt khe với những nhu cầu chính đáng của bản thân. Sống vì người khác mà bất công với chính mình.

Trong cuộc sống hiện thực không phải lúc nào ta cũng sống và làm theo những gì mình mong muốn, nó bị chi phối bởi hoàn cảnh, môi trường sống.  Sống không được là mình, gồng mình làm theo những việc để làm vừa lòng người khác, phục vụ cho nhu cầu của người khác mà bất công với chính mình. Đó là một sự bất hạnh. Và sự bất hạnh ấy là do con người tự mang đến.
Người đàn bà trong tác phẩm " I AM đàn bà" cũng vậy. Luôn sống vì chồng, vì con, hết lòng với công việc mà mang đến cho mình bao nhiêu những khổ cực, chuân chuyên, sự cô đơn lạc lõng giữa đất người, chưa 1 lần sống vì mình, luôn đè nén, hi sinh những nhu cầu, mong muốn của bản thân vì chồng con, vì người khác. Nhu cầu bản năng bị đè nén thì nó vẫn tồn tại và ngày một lớn lên. Đến những hoàn cảnh nhất định tất yếu nó sẽ bùng nổ vượt ra tầm kiểm soát của lí trí. Đó là khi người đàn bà ấy bắt đầu có ý thức sống vì mình, là sự thúc giục của những khát khao giao cảm, khát khao hạnh phúc. Nhưng sự nông nổi của hành động và sự đa nghi đề phòng của người chủ đã đẩy chị ta vào tình thế đầy bi kịch. Bẽ bàng, tủi nhục, đau khổ. Muốn minh oan cho mình nhưng rào cản ngôn ngữ, sự vô tình của hoàn cảnh đã tạo nên một bức tường vô hình trong khát khao mãnh liệt tự cứu mình, cuối cùng chị ta chỉ có thể thốt  lên bốn câu đầy đau đớn, ám ảnh " IAm đàn bà"
Sống với bản năng chính đáng cũng chính là hành động gây ra sự xung đột với cuộc đời, với định kiến xã hội. Khi con người bị xã hội lên án, quay lưng là khi con người lâm vào bi kịch tinh thần khủng khiếp nhất: đó là sự cô độc, lạc lõng đến đáng sợ.

Sự trăn trở, khắc khoải của người đọc còn ở chính ở những dự đoán về tương lai đầy éo le của người đàn bà. Nếu người đàn bà ấy được minh oan thì sao? Và nếu bị kết tội thì sẽ như thế nào. Dù kết quả có như thế nào theo tôi thì đều là bi kịch.

Nếu minh oan, được rửa sạch tội, người đàn bà ấy trở về quê hương cái nghèo, cái đói vẫn bủa vây, biến cố cuộc đời sẽ để lại trong chị những vết sẹo nhức nhối, mang theo nỗi mặc cảm, tủi nhục đến suốt đời. Ở đây tôi không phán xét hành động tư thông với ông chủ của người đàn bà là đúng hay sai. Dù là người có sức sống tâm hồn mạnh mẽ nhưng nếu nhìn cách chị ta hết lòng hi sinh vì chồng con, luôn sống vì người khác thì chị ta cũng khó có sự thanh thản trong tâm hồn, sẽ là luôn tự trách mình, suốt đời sống trong những day dứt, đau khổ của chính mình.

Trong xã hội chị ta đang sống, nhất là những vùng nông thôn nghèo, định kiến xã hội nghiệt ngã hơn bao giờ hết, mọi người sẽ khó chấp nhận một người đàn bà "hư hỏng" ,  phản bội chồng con. Chị ta sẽ phải đương đầu với những lời đàm tiếu, sự dè bỉu, coi thường. Dù mạnh mẽ đến đâu thì chị ta cũng không tránh được những tổn thương tinh thần.  Và nếu người chồng không phải là người biết cảm thông, biết tha thứ thì chị ta sẽ lâm vào bi kịch lớn nhất cuộc đời mình, đó là sự tan vỡ hạnh phúc gia đình, động lực sống quan trọng nhất không còn. Chị ta sẽ trở thành người đáng thương, bất hạnh nhất.

Còn nếu chị ta bị kết án, bị bắt giam, thì sự u tối của bi kịch sẽ tiếp tục bủa vây lấy cuộc đời, người đàn bà ấy sẽ sống trong chuỗi ngày dài đau khổ, bế tắc, tuyệt vọng.

Khi đọc tác phẩm này cũng có rất nhiều cách cảm nhận, đánh giá trái chiều. Có không ít người phê phán hành vi “ vượt rào” của người đàn bà là sai trái, họ không  chấp nhận cách biện minh cho hành động ấy là do hoàn cảnh, do môi trường tác động. Cách đánh giá này không phải là không có lí, bởi dù có biện minh là do sự chi phối của bản năng con người thì hành động của chị ta cũng đã là một sai lầm, chị ta là người tạo ra bi kịch nên những đau khổ mà thực tại chị ta đón nhận là một tất yếu không thể thay đổi, đó là sự trừng phạt cho sự nông nổi, mù quáng.

 Nhưng theo ý kiến cá nhân tôi, hành động của người đàn bà đáng thương hơn đáng trách. Cuộc sống xa quê, cô đơn, buồn tủi nên khi nhận được sự quan tâm dù là nhỏ nhất, mơ hồ nhất cũng sẽ có những rung động nhất định. Hơn nữa, chị ta là đàn bà nên vẫn có những khát khao hạnh phúc, mong muốn được yêu thương, vẫn có nhu cầu được thỏa mãn nhu cầu về thể xác. Có thể thấy người đàn bà ấy đã rất nhiều lần kìm nén, nhắc nhở, kiểm điểm mình trước  những ham muốn, nhu cầu của mình khi chứng kiến những “ phản ứng” sinh lí của người ông chủ, nhưng có lẽ càng cố kìm nén thì những ham muốn ấy càng lớn lên. Và sự bùng phát của ham muốn ấy đã vượt ra khỏi sự kiểm soát của lí trí, hành động của chị ta diễn ra trong trạng thái không hoàn toàn tỉnh táo. Con người không ai tránh khỏi những sai lầm, đó là những hành động không được lí trí kiểm soát, dù chỉ vô tình thực hiện song nó cũng đã mang lại nhiều hậu quả khôn lường. Do đó, tôi nghĩ chị ta đáng cảm thông hơn đáng trách.

Nhà văn Y Ban không đặt tên cho nhân vật đó là một dụng ý nghệ thuật độc đáo. Cái nhà văn đề cập đến ở đây không phải là một số phận cụ thể nào cả mà là số phận chung của rất nhiều những thân phận người trong xã hội này. Họ đều là nạn nhân của đói nghèo, bị đói nghèo đẩy đến chân tường của bi kịch.
Như vậy, I AM đàn bà mang lại cho ta niềm tin vào con người, niềm tin vào cuộc sống; đem đến những xúc động về sự ấm áp, vĩ đại của tình người, mang lại những trải nghiệm, bài học sâu sắc về nghị lực sống, bản lĩnh, khát khao mãnh liệt vươn lên số phận, giải phóng mình khỏi những khó khăn. “I am đàn bà” là bức tranh thật đẹp về con người, tình người, về sức sống tiềm tàng, mãnh liệt trong tâm hồn con người. Nhưng chỉ cần suy ngẫm sâu hơn một chút, tự đặt mình vào hoàn cảnh của nhân vật ta sẽ có cảm nhận hoàn toàn khác biệt, đó là một cuộc sống, một số phận đầy bi kịch, nó bủa vây cuộc sống con người, vô tình mang đến những nỗi đau, những vết thương tinh thần nhưng không bao giờ thôi nhức nhối.

Đó là cảm giác hai chiều đối lập khi đọc tác phẩm này. Và có lẽ, tác phẩm này nói riêng, các tác phẩm văn chương khác nói chung, một mặt nó làm cho con người ta thêm lạc quan, thêm niềm tin, nghị lực, giúp ta thấy mình hạnh phúc hơn trong cuộc sống. Nhưng đồng thời nó cũng  chỉ ra những bất hạnh, đau khổ của con người trong cuộc đời. Minh chứng sống động, chân thật cho con người thấy mình bất hạnh như thế nào, nhỏ bé, vô minh như thế nào trong cuộc đời này. Nó gợi ra những nhiều vấn đề cần suy tư, trăn trở hơn cho độc giả, đôi khi mang lại những bất an, hoài nghi; những cảm nhận tiêu cực, cái nhìn bi quan về cuộc sống, khơi dậy thái độ phê phán, bất đồng, không thỏa hiệp với cuộc sống. Sống hoài nghi, bất an về cuộc sống, đó không phải là làm cho con người trở nên bất hạnh hơn hay sao